خانه مقالات تشویق و تنبیه در تربیت کودک

تشویق و تنبیه در تربیت کودک

یکی از دغدغه‌های رایج و چالشی والدین و مربیان در تربیت کودک و نوجوان، انتخاب بهترین روش برای تشویق و تنبیه است. در کرامت نوشت این هفته به بررسی مفهوم تشویق و تنبیه و روش‌های مؤثر آنها در تربیت کودک می‌پردازد.

■ تشویق و تنبیه ابزاری برای تربیت

اسلام به ما والدین و (مربیان) توصیه کرده است که از تمامی وسایلی که در اختیار داریم، برای رسیدن فرزندمان (متربی) به کمال مورد انتظار استفاده کنیم. روش‌ها و ابزارهای تربیتی در دست مربی مانند جعبه‌ابزاری است که باید متناسب با شرایط محیطی و ویژگی‌های متربی (کودک و نوجوان) از آنها استفاده شود. این ابزارها به دودسته درونی و بیرونی تقسیم می‌شوند. درونی به این معنا که باانگیزه خود و بر مبنای فطرت رفتار مطلوب داشته باشد و بیرونی یعنی که عامل انگیزشی از خارج او را وادار به رفتار مطلوب کند. تشویق و تنبیه از نوع بیرونی هستند که در صورت استفاده درست می‌توانند اثرات مثبتی داشته باشند. 

تشویق معنی تقویت رفتار مطلوب است و شوقی را در فرد ایجاد می‌کند که به رفتار مطلوب برسد. تنبیه نیز واکنشی است نسبت به رفتارهای غیرمطلوب فرزندان، باهدف کاهش یا ازبین‌بردن آن رفتارها. به معنی تنبه (آگاهی دادن) است نه ایجاد فشار.

■ لزوم آگاهی دادن به فرزندان در مورد رفتارهای مطلوب و نامطلوب

ما والدین یا مربیان باید سعی کنیم چارچوب‌ها و حد و مرزهای مطلوب را به‌صورت واضح به فرزند خودآموزش دهیم. در این صورت، کودک از خط‌قرمزهای درست آگاه می‌شود و می‌داند چه چیزی مطلوب است و چه چیزی نامطلوب. مهم است که حدود و مرزها مشخص و ثابت باشد و با اجبار فرق داشته باشد. چرا که ما با این چارچوب‌ها به فرزند خود ادب را می‌آموزیم. 

■ توجهات و ضرورت‌های لازم در تشویق و تنبیه برای کودکان در هفت سال اول: 

بهتر است ما والدین از توانمندی‌های لازم برخوردار باشیم تا در انتخاب روش‌های تربیتی، سنجیده‌تر عمل کنیم. یکی از این موارد، فراهم‌کردن فضای محیطی سالم برای بروز رفتارهای شایسته است، مانند وجود بستر خانوادگی سالم و آرام. عامل پیشگیرانه‌ای هم وجود دارد و آن، توجه به جسم و تغذیه کودک و شناخت و توجه به احساسات اوست. ما می‌توانیم باهنر و خلاقیتی که به کار می‌بریم، بستر مناسبی را برای رشد و شخصیت‌بخشی فرزندانمان فراهم کنیم. همچنین، با ترساندن به شکل غیرافراطی، می‌توانیم رغبت آنها برای انتخاب رفتار درست را افزایش دهیم. ترس همیشه در تربیت بد نیست اگر باعث بروز استعدادها بشود و از خطا و اشتباه دوری کند مثل وقتی که می‌گوییم: "آفرین که از اون خانم یا آقا شکلات را نگرفتی ". هماهنگی والدین در اعمال تشویق یا تنبیه، بسیار مهم است. تشویق و تنبیه بازخوردی از رفتارهای فرزندمان است و ما حق نداریم به‌خاطر پیش‌زمینه‌های ذهنی خود یا الگو قراردادن دیگران، فرزند خود را تشویق یا تنبیه کنیم.

تشویق و تنبیه به‌عنوان عوامل بیرونی می‌توانند در این سن تأثیرگذار باشند، اما اگر بر اساس چارچوب‌ها و روش مؤثر مورداستفاده قرار نگیرند، ممکن است منجر به وابستگی فرزندمان به این شیوه‌ها شود. این مسئله می‌تواند در آینده باعث انتظار او برای تأیید و انتقاد دیگران گردد.

در تشویق، مهم است که کودکمان بداند برای چه چیزی تشویق می‌شود. تشویق می‌تواند مادی باشد، هر چه بیشتر بهتر چرا که شوق ایجاد خواهد کرد، اما باید متعادل باشد؛ یعنی برای فعالیت‌های کوچک نباید انتظار تشویق‌های بزرگداشت و همچنین برای دستاوردهای بزرگ نیز نباید تشویق‌ها کوچک باشد.

در مورد تنبیه، کاهش یا حذف یک لذت ملموس و قابل‌درک می‌تواند مؤثر باشد، مانند محدودیت در استفاده از وسایل، قهرکردن، یا جلوگیری از دسترسی به خوراکی‌ها و... اما باید بااحتیاط عمل کرد. مسخره‌کردن، دعوای لفظی، و تهدید از جمله کارهای نادرستی هستند که تأثیر سطحی دارند و اگر تغییر رفتاری هم صورت بگیرد، احتمالاً در ظاهر خواهد بود و در بزرگسالی ممکن است باعث ایجاد تظاهر و نفاق شود.

کودک زیر هفت سال به طور طبیعی تمایل دارد که احساس مدیریت و کنترل بر رفتارها و فعالیت‌های خود داشته باشد. رویکرد رفتاری در تشویق و تنبیه بر طبیعت (حیوانیت) است نه بر مبنای فطرت مهم است با استفاده از این روش‌ها، رفتاری ساخته شود که انسانیت در فرزندمان رشد کند. بهترین راه ارتباط با کودک تنها و تنها از طریق محبت و توجه به نیازهای احساسی‌اش است. از این مسیر می‌توان استفاده کرد تا تفکر و اراده او را رشد دهیم و بتواند انتخاب بهتری داشته باشد و معیارهایی برای رفتار درست داشته باشد.

نگارنده سرکار خانم آقاجان‌پور پژوهشگر کانون رشد و آموزش مربی تراز انقلاب اسلامی